Cztery flagi Drugiej Rzeczypospolitej

Cztery flagi państwowe Drugiej Rzeczypospolitej … Dlaczego aż cztery?!

Publikowane poniżej opracowanie, poświęcone systemowi państwowych weksyliów flagowych Drugiej Rzeczypospolitej, powstało z myślą jego prezentacji na forum światowego, XXV Kongresu Weksylologicznego ROTTERDAM 2013 – w założeniach więc skierowane zostało do zupełnie innej kategorii odbiorców, jakimi są zagraniczni weksylolodzy.

Można bez obawy uchybienia prawdzie stwierdzić, że znajomość genezy i funkcji systemu flagowych weksyliów państwowych Rzeczypospolitej jest wręcz znikoma wśród współczesnego społeczeństwa polskiego – bo znana nielicznym nadawcom tejże problematyki, a co dopiero mówić o zagranicznych weksylologach.

Stąd też opracowanie prezentuje nieco inne – odmienne od rozpowszechnianych przez quasi-znawców historii polskich symboli narodowych poglądów – udokumentowane źródłowo spojrzenie na powstanie, historię i funkcję państwowych flag Rzeczypospolitej po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918. r.

Niniejsze opracowanie stanowi zaledwie szkic niezwykle skomplikowanych spraw związanych z budowaniem przez Niepodległą Rzeczpospolitą swojego państwowego s y s t e m u symboli i znaków, pod którymi miała występować – zgodnie z międzynarodowym prawem oraz międzynarodowymi zwyczajami – na światowej arenie jako w pełni niepodległe państwo.

Cztery flagi
Drugiej Rzeczypospolitej
1919-1945

Jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości po 123 latach niewoli rozpoczęła się społeczna dyskusja na wyborem wizerunku orła jako najważniejszego godła przyszłej państwowości polskiej, nad określeniem wzorów państwowych flag z także nad określeniem barw narodowych. Niejednokrotnie oste spory trwały aż do 31 sierpnia 1919 r., tj. do przyjęcia przez Sejm ustawy o godłach i barwach Rzeczypospolitej.
W świadomości nie tylko młodego pokolenia Polaków zaginęła pamięć o genezie i funkcji państwowych weksyliów wprowadzonych w życie wspomniana wyżej ustawą z 1919 r.. Stąd też w dniu dzisiejszym obserwujemy rozpowszechnianie się przedziwnych poglądów – jak np. „Belweder pływa” po podniesieniu biało-czerwonej flagi z godłem RP na białym pasie nad siedzibą głowy państwa, czy też masową produkcję fałszywych flag polskich dla kibiców modo Kobyliński, bo z godłem RP umieszczonym pośrodku biało-czerwonej płachty flagi.

Zaś w Internecie pseudoznawcy dziejów symboliki Rzeczypospolitej wszczynają kuriozalne dyskusje jak np.: „Którą flagę w o l i s z – z orłem na białym pasie czy bez orła?” – jakby bez względu na historyczne i współczesne uwarunkowania zamierzali sprowokować ogólnopolskie referendum w tej sprawie!!!
Głos w prawie państwowych symboli ex cathedra zabierają także w Internecie różni besserwisserzy wspierający się przy tym tytułami swoich pseudo-naukowych instytucji, nie zawsze mający rzetelną wiedzę o kształtowaniu zrębów systemu znaków państwowych Rzeczypospolitej podczas istnienia Drugiej Rzeczypospolitej. Niestety, ich naczelnym motywem działania na tym polu jest nieodparta chęć przejścia do historii …

Niniejsze opracowanie pt. „Cztery flagi Drugiej Rzeczypospolitej. 1918-1945” ma na celu syntetyczne przedstawienie faktów i okoliczności dotyczących powstawania w latach II Rzeczypospolitej s y s t e m u polskich weksyliów państwowych.

Opracowanie prezentuje nieco inny od powszechnie spotykanego pogląd na wzór i funkcje flag państwowych Rzeczypospolitej z herbem Orla Białego na białym pasie.

Funkcje aktualne do dzisiejszego dnia.

Jest powszechnie wiadomo, kiedy barwy biało-czerwone zostały uznane za polskie barwy narodowe, nie mniej warto ta sprawę jeszcze raz przypomnieć.
W pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja polskie damy wystąpiły publicznie w sukniach przepasanych wstęgami biało-czerwonymi, zaś panowie paradowali w biało-czerwonych szarfach. Była to pierwsza, tak znaczące uznanie barw biało-czerwonych jako polskich barw narodowych. Jednakże dopiero prawie 40 lat później barwy biało-czerwone zostały oficjalnie uznane przez Sejm za polskie barwy narodowe. Stosowna uchwała Sejmu Królestwa Polskiego z dnia 7 lutego 1831 r. stanowiła:

Artykuł 1. Kokardę Narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym.

Artykuł 2. Wszyscy Polacy, a mianowicie Wojsko Polskie te kolory nosić mają w miejscu gdzie takowe oznaki dotąd noszonymi były.
Dodajmy, że wówczas sprawa uznania przez Sejm bieli w połączeniu z czerwienią za barwy narodowe nie była wcale jednoznaczna – zgłoszone były bowiem projekty uznania za barwy narodowe trójkolorowe kokardy wzorem Rewolucji Francuskiej, czy też barwy białej, w przedrewolucyjnej Francji barwy królewskiej.

Z kronikarskiego obowiązku wspomnijmy, ze w okresie istnienia Dawnej Polski wyróżnikiem Polaków na międzynarodowej arenie była barwa karmazynowa¹ – takich bowiem szatach występowały oficjalne delegacje polskie w kontaktach z innymi państwami. Stąd też barwa karmazynu może być uważana za pierwszą polską barwę narodową. Znamienne, że karmazyn w połączeniu ze specyficznie polskim granatem² stał się wyróżnikiem jazdy polskiej; w czasach napoleońskich karmazyn został tu zastąpiony amarantem.

Na progu odzyskania przez Polskę niepodległości wcale nie było tak oczywiste, jakimi symbolami będzie się Państwo Polskie posługiwało w najbliższej przyszłości. Wprawdzie prowadzone w tej mierze dyskusje zdominowały przede wszystkim spory o wzór przyszłego orła państwowego, jednakże w cieniu tego sporu trwały nie mniej interesujące polemiki dotyczące przyszłych flag państwowych i odcienia czerwieni jaka miała na nich występować.

Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości powstały pytania o wygląd polskich flag państwowych, Najbardziej znane propozycje z tamtych czasów to propozycje Franciszka Kamockiego i Adama Chmiela z 1917 r.

Franciszek Kamocki proponował jako flagę Państwa Polskiego czerwoną płachtę z wizerunkiem orła w koronie, dodatkowo zakończoną długim językiem o barwie czerwonej, bądź też w drugim wariancie językiem biało-czerwonym. Natomiast Adam Chmiel wystąpił z propozycją dwóch flag : jedna z nich miała na czerwonym bławacie wizerunek białego orła w koronie, zaś druga – tylko barwy biało-czerwone ułożone w pas – przy czym ich autor pierwszą nazwał Flagą Polski, a drugą – flagą polską – (sic!). Ta interesująca propozycja znalazła później swoje odzwierciedlenie w ustawie z 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej.

Dodatkowe komplikacje powodowały obyczaje zaborców. Wydana w 1914 r. przez wielkiego księcia Michała Michałowicza proklamacja do narodu polskiego, zapowiadająca swobody obywatelskie zawierała wizerunki flag czerwono-białych, a więc o odwrotnym ułożeniu barw.

Analogiczne ułożenie barw rozpropagowane zostało na pocztówkach patriotycznych, wydawanych przez środowisko grafików krakowskich. Nie bez powodu, gdyż taki porządek czerwono-białych barw zgodny był z zasadami heraldyki austriackiej. Wspomnijmy więc, że w wydawanej w Wiedniu w 1905 r. encyklopedii Meyers’a na barwnej planszy z flagami prowincji austriackich flaga Galicji przedstawiona była jako czerwono-biała, przy czym czerwień na tej fladze – w przeciwieństwie do czerwieni występujących na flagach innych prowincji dodatkowo została pokryta skośną szrafurą (kreskowaniem) dla podkreślenia iż jest to czerwień ciemniejsza od klasycznej czerwieni – cynobru – używanej na fagach Austro-Węgier. Było to więc wyraźne nawiązanie do polskiej barwy narodowej z czasów Dawnej Polski – karmazynu.

Do tego interesującego obrazu dodajmy jeszcze jeden fakt – oto w 1918 r. pierwszy dowódca Marynarki Polskiej (wojennej), płk. marynarki Bogumił Nowotny (oficerską karierę zrobił on w marynarce wojennej C.K. Austro-Węgier) opracował wzór bandery o odwrotnym, czerwono- białym porządku barw³.

Tuż po odzyskaniu niepodległości podjęto szereg prób opracowania wzorów flag dla Rzeczypospolitej. Wspomnijmy tu projekty opracowanie w Towarzystwie „Bandera Polska”, czy też projekty opracowane pod przewodnictwem admirała K. Porębskiego w Sekcji Marynarki Polskiej Ministerstwa Spraw Wojskowych⁴.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości Rzeczpospolita stanęła przed koniecznością oficjalnego ustanowienia swoich symboli, pod którymi mogła występować na arenie międzynarodowej. Wobec interpelacji poselskich zgłaszanych w tej sprawie w Sejmie na początki kwietnia 1919 r. powołano w Ministerstwie Spraw Wojskowych zespół pod przewodnictwem płk. B. Gembarzewskiego 5/ z zadaniem opracowania projektu ustawy o symbolach Rzeczypospolitej. Zaledwie po trzech miesiącach prac zespołu projekt ustawy „O godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej” został wniesiony na początku lipca do parlamentu jako przedłożenie rządowe i przyjęty przez Sejm w dniu 1 sierpnia 1919 r.

W tym miejscu warto pozwolić sobie na dygresję od zasadniczego wątku niniejszego opracowania. Otóż przedmiotowa ustawa z 1919 r. obok weksyliów państwowych – flag i sztandaru Wojska Polskiego – wprowadziła w życie t r z y godła państwowe: herb zwany Orłem Białym, Pieczęć Wielką Rzeczypospolitej⁶ i Chorągiew Rzeczypospolitej⁷.

Ustawa z 1919 r. „O godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej” wprowadziła w życie dwie flagi państwowe – flagę biało-czerwoną i flagę biało-czerwoną z herbem państwowym na białym pasie, obydwie o proporcjach 5:8.

W tejże ustawie zawarty był także wzór trzeciej flagi – bandery wojennej, która utworzono przez dodanie do flagi biało-czerwonej z herbem na białym pasie dwóch trójkątnych języków na wolnym liku z zachowaniem między nimi kąta prostego (90 stopni)

Zwraca uwagę fakt. Iż opublikowane w Dzienniku Ustaw Nr 69 z dnia 28 sierpnia 1919 r. wzory oficjalnych, państwowych symboli Rzeczypospolitej były monochromatyczne – wydrukowane jako czarno-białe, przy czym w ustawie nie został sprecyzowany odcień flagowej czerwieni mimo iż w projekcie ustawy został on określony jako cynober. Dopiero w 1921 r. została wydana dwujęzyczna, polsko-francuska broszura sygnowana przez Ministerstwo Spraw Wojskowych 8/, zawierająca wzory wszystkich ustawowych weksyliów – a do barwnego druku wzorów flag i sztandaru Wojska Polskiego użyto farby w odcieniu karmazynu polskiego. Zważywszy, że broszura została wydana w nakładzie 1000 numerowanych egzemplarzy z rygorystycznych zastrzeżeniem jakiegokolwiek przedruku należy uznać, iż oficjalna czerwienią państwowa Rzeczypospolitej od 1921 r. był karmazyn polski!
Dopiero rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. odcień czerwieni na państwowych weksyliach został zmieniony z karmazynu polskiego na cynober (vermillon).

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden bardzo istotny dla dziejów polskich weksyliów państwowych szczegół ustawy z 1919 r. umykający uwadze badaczy polskich flag. Otóż flagom biało-czerwonym z herbem państwowym na białym pasie powierzono pełnienie podwójnych funkcji: fladze biało czerwonej o proporcjach 5:8 , nazwanej flagą przedstawicielstw dyplomatycznych powierzono pełnienie funkcji b a n d e r y   h a n d l o w e j, a więc znaku przynależności państwowej jednostek pływających po wodach międzynarodowych, natomiast fladze zakończonej dwoma językami, nazwanej f l a g ą   w o j e n n ą   l ą d o w ą⁹ powierzono pełnienie funkcji bandery wojennej, a więc flagi przynależności państwowej okrętów Polskiej Marynarki Wojennej.

W latach 1919-1921 bandera wojenna pełniła jeszcze jedna dodatkową funkcje, a mianowicie znaku rozpoznawczego samolotów polskiego lotnictwa morskiego¹⁰. Szachownicę lotnicza wzoru znanego do dzisiejszego dnia oficjalnie wprowadzono jako znak rozpoznawczy (z zarazem znak przynależności państwowej) w polskim lotnictwie wojskowych dopiero w 1921 r. Do tego czasu wojskowe samoloty były znakowane biało-czerwoną szachownicą bez skrajów o naprzemiennych barwach.

”]Wspominane już wyżej Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. wprowadziło herb państwowy projektu Prof. Zygmunta Kamińskiego oraz jako obowiązującą na państwowych weksyliach czerwień cynobrową, w związku z czym uległy zmianie flagi państwowe, jednakże bez naruszania ich zasadniczych wzorów.

Flaga państwowa z herbem Orła Białego nadal pełniła funkcję flago przedstawicielstw dyplomatycznych oraz funkcje bandery handlowej morskiej. Ponieważ podnoszoną na statkach pływających po rzekach banderą śródlądową była wówczas flaga biało-czerwona bez herbu – stąd też już w literaturze międzywojennej nazywana była „flagą zagraniczną”, Pełniła zatem funkcję symbolu Państwa Polskiego wobec zagranicy.

W 1930 r. rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej w sprawie flag i innych znaków wojskowych ustanowiona została flaga wojskowa portów lotniczych. Na dawną flagę wojenną lądową (czyli w tej chwili banderę wojenną wz. 1927) wprowadzono na biały pas w kantonie szachownicę lotniczą, natomiast w 1938 r. w jej miejsce wprowadzono flagę wojskowych portów lotniczych – tym razem lotniczą szachownicę (jako znak przynależności państwowej samolotów polskiego lotnictwa wojskowego) na banderę handlową czyli flagę dyplomatyczną.

Po wybuchu wojny i podpisaniu z Francją umowy wojskowej oraz po utworzeniu w 194o r. Polskich Sił Powietrznych flaga wojskowych portów lotniczych stała się flagą PSP, jednakże ponownie jej płachta została zakończona dwoma jezykami. Była ona podnoszona przez cała wojnę na lotniskach w Anglii, na których stacjonowały polskie samoloty wojskowe.

W ten sposób ostatecznie na emigracji został utworzony spójny i logicznie uporządkowany system symboli II Rzeczypospolitej, w którym naczelnymi znakami państwowymi (godłami państwa) były Herb zwany Orłem Białym oraz Chorągiew Rzeczypospolitej wg wzoru z 1927 r.

Natomiast funkcje weksyliów jako symboli wobec zagranicy pełniły c z t e r y flagi:

• flaga biało-czerwona z herbem na białym pasie – pełniąca dwie funkcje: flagi przedstawicielstw dyplomatycznych i bandery Polskiej Marynarki Handlowej,
• flaga biało-czerwona z herbem na białym pasie, zakończona dwoma językami – jako bandera Polskiej Marynarki Wojennej,
• flaga biało-czerwona z herbem i szachownicą lotnicza w kantonie – jako flaga Polskich Sił Powietrznych.

W ten sposób w momencie zakończenia wojny Druga Rzeczpospolita dysponowała trzema flagami z godłem na białym pasie jako swoimi symbolami wobec obcych państw.

W czasie II Wojny Światowej w okupowanej przez Niemcy hitlerowskie Europie Polska była jedynym państwem – w przeciwieństwie np. do Francji – w którym za ekspozycję flagi o biało-czerwonych, narodowych barwach polski groziła natychmiastowa śmierć od kuli bez żadnego sądowego wyroku.

Biało-czerwona, polska flaga narodowa nie zniknęła jednak zupełnie z pejzażu okupowanej Europy. Dumnie powiewała ona nad Budapesztem mimo, iż Węgry były wówczas satelickim państwem III Rzeszy.

Była to zasługa Jozefa Antalla Seniora (1896-1974), ówczesnego pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Węgier (ojca Josefa Antalla, pierwszego premiera demokratycznych Węgier po przemianach ustrojowych w 1990 r.) – organizatora wszechstronnej pomocy dla polskich uchodźców po zajęciu we wrześniu 1939 r. terytorium Polski przez wojska hitlerowskich Niemiec.

W sytuacji panującej w okupowanej Europie, w której rząd Rzeczypospolitej Polskiej funkcjonował na obczyźnie – początkowo we Francji, a po jej klęsce w 1940 w Wielkiej Brytanii – ustanowiona w 1919 r. biało–czerwona fala państwowa RP o proporcjach 5:8 pełniła funkcję polskiej flagi narodowej.

Krzysztof J. Guzek
członek współzałożyciel Polskiego Tow. Weksylologicznego (afiliacja FIAV)

Zduny k/Łowicza, w lipcu AD 2013

__________________________________
1/. Karmazyn polski – barwa z grupy ciemnych czerwieni w odcieniu owoców maliny; funkcjonował także karmazyn austriacki – również ciemna czerwień, jednakże w odcieniu wina z prowincji Bordeaux, stąd barwa ta znana jest pod określeniem bordowa.
2/. Granat polski – to barwa tak ciemna, że prawie czarna, jednakże jego specyficzny odcień jest dobrze widoczny w zestawieniu z krepą.
3/. Oryginał tejże bandery zachował się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Odnotujmy jeszcze jeden ciekawy fakt – otóż na wiadomość o odzyskaniu przez Polskę niepodległości na statku handlowym „Polonia” w Sewastopolu podniesiona banderę z krzyżem św. Andrzeja barwy … amarantowej – wzorowanej na banderze wojennej carskiej Rosji.
4/. Szerzej na ten temat [w]: Guzek K.J.: „Z historii polskiej bandery. U zarania II Rzeczypospolitej. 1918-1919”, na stronie www.weksylologia.pl w „Publikacje członków PTW”.
5/. płk. Bronisław Gembarzewski był wybitnym znawcą dziejów munduru polskiego, był twórcą i pierwszym dyrektorem Muzeum Wojska w Warszawie.
6/. Zamieszczone w Dzienniku Ustaw wzory pieczęci państwowych przeznaczone były do tłoczenia w laku – rzecz oczywista czerwonym (!).
7/. Szerzej na temat Chorągwi Rzeczypospolitej [w]: Guzek K.J.: „Chorągiew Rzeczypospolitej – znak Państwa Polskiego”, na stronie www.weksylologia.pl w  „Publikacje członków PTW”.
8/. Znana w literaturze przedmiotu jako Łoza St.: „Godła i barwy Rzeczypospolitej”, MSWojsk. 1921. Szerzej na jej temat [w]: Guzek K.: „Stanisław M. Piastowski: Okręty Rzeczypospolitej Polskiej. !920 – 1946. Album planów”, Sigma Press – N.Y. 1981” [recenzja w]: Nautologia, Kwartalnik Polskiego Tow. Tautologicznego, wyd. . PAN – Oddz. w Gdańsku, Nr 3 (95) z 1990 r, s. 62-63.
9/. Koncepcja ustanowienia flagi wojennej lądowej została przeniesiona z niemieckiego systemu flagowego, gdzie funkcjonowała już w XIX jako Kriegsflagge. Nota bene podczas uroczystych Zaślubin z Morzem w Pucku w dn. 20 lutego 1920 r. flaga ta – jako flaga wojenna lądowa – została podniesiona na maszcie na nadbrzeżu – co mylnie jest interpretowane, iż podniesiona ona została jako bandera wojenna! Funkcja flagi wojennej lądowej została zniesiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 1927 r.
10/. Samoloty polskiego lotnictwa morskiego operowały nad Bałtykiem, a więc nad międzynarodowymi akwenami wodnymi .