Jaka czerwień właściwa?

7 lutego minęło 190 lat od ustanowienia naszych barw narodowych. W marcu zaś miną trzy lata od rozpoczęcia prac przy zmianie kształtu godła i ustawy przez MKiDN. Mijają kolejne rocznice a sprawa unormowania barw i kształtu orła, poprawienia ustawy, nadal czekają na lepsze czasy.

zestawienie barw tarczy herbu RP od roku 1927 (aut. alw)

A propos tych barw narodowych i kontrowersji przy doborze właściwej czerwieni, warto zapoznać się z najnowszym artykułem prof. Marka Adamczewskiego zamieszczonym pod dość intrygującym tytułem „Karmazynowa jak… puchar wina, biała jak śnieżna lawina^[1].Kilka uwag w sprawie polskiej czerwieni heraldycznej w związku z pracami nad nowelizacją ustawy o godle Rzeczypospolitej (2017–2019)” w Roczniku Polskiego Towarzystwa Heraldycznego (nowa seria tom XIX [XXX]), wydanym przez wydawnictwo DiG.

Prof. Marek Adamczewski skupia się na przeanalizowania używanych, w trakcie kolejnych prac nad barwami narodowymi, określeń barwy czerwonej, od momentu wystąpienia jej w najstarszych herbarzach po czasy współczesne. Z jednej strony poszerza naszą wiedzę o palecie odcieni czerwieni, rozważanych jako właściwe dla barwy narodowej, z drugiej zaś wskazuje na historyczne argumenty, lub ich brak, przemawiające za tym czy innym jej odcieniem. Autor tak określa cel swych rozważań na ten temat:

„W tekście zwrócę uwagę tylko na część zagadnień, które składają się na szerszy problem zdefiniowany jako wartość kolorystyczna polskiej czerwieni heraldycznej. Selekcja zagadnień wynika z założenia, że w procesie ustalania wartości kolorystycznej barwy herbowej istotne znaczenie mają źródła heraldyczne i źródła prawno-heraldyczne. Cel postawiony w ramach podjętych obserwacji sprowadza się więc do pytania, co na temat wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej może powiedzieć „ortodoksyjny” heraldyk na podstawie źródeł heraldycznych i źródeł prawno-heraldycznych. Obok głównego przekazu wybrzmi więc pytanie, czy źródła heraldyczne i źródła prawno-heraldyczne, które zostały ujawnione, a także ich interpretacja, wystarczą do ustalenia wartości kolorystycznej polskich barw herbowych, a przede wszystkim do ustalenia wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej.”

Zastrzegając jednocześnie:

„W ramach zastrzeżeń właściwych dla wstępów do naukowych prac zaznaczam, że w związku z kompetencjami zawodowymi analizie poddam tylko zagadnienia historyczne i prawno-historyczne, a wymiar artystyczno-plastyczno-estetyczny pozostawiam specjalistom. Ujawnienie historycznej nazwy koloru właściwego dla pola polskiego herbu państwowego (występującej w ważnych źródłach historycznych) powinno rozpocząć dyskusję nad jego wartością kolorystyczną wyrażoną liczbowo, a w tej dyskusji nie zamierzam uczestniczyć. W pracach „technicznych” pierwszeństwo należy bezapelacyjnie do grafików i artystów plastyków, choć — czego się obawiam — mogą oni zostać przesunięci z pozycji prawdziwych twórców na pozycje wykonawców prac zleconych przez „czynniki miarodajne”^[2].”

Z racji objętości artykułu, 20 stron, pozwolę sobie na zwrócenie uwagi na kilka istotnych fragmentów. Zacznijmy od ilości odcieni, jakie przewijają się w piśmiennictwie przy okazji rozważań o barwie czerwonej:

„W skład palety kolorów czerwonych (zawężonej^[3] w tu prowadzonych rozważaniach do kolorów analizowanych w piśmiennictwie z zakresu heraldyki i nauk z nią związanych) wchodzą m.in. kolory: amarantowy^[4], cynobrowy^[5], karmazynowy^[6], karminowy^[7], makowy i pąsowy^[8]. Pewne wątpliwości może budzić zaklasyfikowanie koloru amarantowego do grupy kolorów czerwonych. Amarant przez niektórych znawców zaliczany jest do palety fioletów, a nie czerwieni.”

Tu warto przywołać kolejny cytat z artykułu prof. Adamczewskiego, istotny dla odwzorowania heraldycznego barwy czerwonej:

„[…] herby na stronach średniowiecznych herbarzy, malowane były intensywnym pigmentem książkowym zwykle łączonym z cynobrem (siarczkiem rtęci) lub z minią (tlenkiem ołowiu). Co ciekawe, dawne książkowe cynobrowy (jaśniejszy) i miniowy (ciemniejszy) różniły się od siebie wartością kolorystyczną, ale jednocześnie obie barwy uznawane były za „czysto czerwone” w rozumieniu heraldycznym.”

Istotną kwestię przy ustalaniu barw narodowych, czerwieni, prof. Adamczewski formułuje jasno:

„W zakresie teorii heraldycznej lub nawet teorii prawno-heraldycznej sprawa rekonstruowania wartości kolorystycznej barwy polskiego herbu państwowego wydaje się prosta, choć i tak wymaga dokonania wyboru jednej metody spośród kilku generalnie akceptowanych przez badaczy i znawców. W ramach prowadzonych rozważań znaczenie mogą mieć tylko źródła heraldyczne i prawno-heraldyczne. Wszelkie zapożyczenia z szeroko rozumianej polskiej kultury szlachecko-narodowej, wojskowej czy też różnie rozumianej aktywności patriotycznej, gmatwają zagadnienie i na gruncie heraldycznym (a ten powinien być płaszczyzną ustaleń w sprawie herbu) nie podpowiadają dobrych rozwiązań.”

I jeszcze taka konstatacja Autora:

„Przynajmniej cztery razy w regulacjach o randze ustawy lub w oficjalnych pismach wyjaśniających literę ustawy, lub też precyzujących intencję prawodawcy w zakresie wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej, rządzący Polską powiązali polską czerwień heraldyczną z „czystą czerwienią”, a odrzucili różne barwy z palety kolorów czerwonych, ale utworzonych z czerwonego z domieszką innych kolorów.”

I dalej stawia proste pytanie:

„Zadać należy pytanie, dlaczego w dyskusji nad wartością kolorystyczną polskiej czerwieni heraldycznej były i są przywoływane argumenty dla heraldyki nieistotne lub mało istotne (np. barwa żołnierskich mundurów i kolor ubrań szlachty polskiej), a ignorowane jest stanowisko Sejmu z lutego 1831 r. wyprowadzone z rozsądnej analizy reguł heraldycznych. Ignorowane są także późniejsze regulacje dotyczące wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej wynikające z powstańczych ustaleń. Odpowiedź na zadane pytanie jest prosta. Dyskutujący o wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej nie rozpoznali istotnych źródeł, w których te informacje zostały zapisane.”

Niestety, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego rozpisując przetarg na opracowanie godła i barw narodowych, trzy lata temu, i formułując w wymogach określenie wartości barwy karmazynowej, nie uwzględniło tego naszego dziedzictwa barwy w żadnym stopniu, bazując, jak się wydaje, na czyimś osobistym wyborze odcienia, bardziej dla chwytliwości nazewniczej niż analizy zaprzeszłych dokonań w tej dziedzinie.

Autor ma na ten temat dość precyzyjny osąd:

„Twierdzenie, że karmazyn z polskiego stroju szlacheckiego miał ponadstanowy, „narodowo-polski”, a nawet heraldyczny, charakter jest wyprowadzone z przesłanek nieheraldycznych. Znawcy, wskazując że karmazyn był wyznacznikiem stanu szlacheckiego, a dokładnie jego najwyższej warstwy, gdyż dla szlachty szyto ubrania z materiałów barwionych na karmazynowy kolor, ujawnili cechę sarmackiej mody. Jednakowoż obserwacja dotycząca modowych preferencji, tak uważam, nie może prowadzić do konkluzji heraldycznych.”

Dużym zaskoczeniem może być pojawienie się w piśmiennictwie koloru pąsowego/makowego, jako odcienia barwy polskiej czerwieni.

„Po analizie pomijanych dotychczas źródeł przyjąć trzeba, że do grupy rywalizujących kolorów musi być włączony pąsowy i — tak sądzę — pąsowy będzie miał istotną przewagę źródłową nad pozostałymi wersjami i odmianami czerwieni.”

Po raz pierwszy pojawia się pąsowy w dyskusji na obradach sejmu 1831 r.

„Dyskusja w sprawie wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej została zakończona konkluzją, że w sprawie barw polskiej Kokardy Narodowej należy „się […] stosować do heraldyki” co — tak myślę — należy rozumieć zarówno jako ścisłe odwołanie do barw nowego dwupolowego herbu Rzeczypospolitej (barwa pąsowa pola tarczy), jak i do ogólnych reguł heraldycznych („czysta czerwień”).”

Jeśli jednak spojrzymy na kwestię barwy czerwonej w powiązaniu z godłem proj. Kamińskiego, wprowadzonym w 1927 r., które to godło/herb próbujemy teraz poprawiać, bez szczególnej ku temu przyczyny, mamy także jasność w kwestii barwy czerwonej:

„Ostatnia regulacja prawna, która ma znaczenie dla rozważań o wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej, a także dla sposobu myślenia o ewentualnej korekcie barw współczesnego Orła Białego, została wydana 13 XII grudnia 1927 r. Do rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o godłach i barwach państwowych wpisane zostało zdanie precyzujące, że kolor czerwony w godłach i barwach Rzeczypospolitej …„odpowiada barwie cynobru…”.”

Chcemy zatem poprawiać historycznie i heraldycznie umotywowane dawno temu elementy (barwa tarczy i nóg orła) dokładnie wbrew nim. Trudno nie zgodzić się zatem z argumentacją prof. Adamczewskiego:

„Decyzja z 13 XII grudnia 1927 r. w sprawie przyjęcia wartości kolorystycznej polskiej czerwieni heraldycznej powinna być w czasach nam współczesnych podtrzymana przynajmniej z dwóch powodów. Pierwszy powód wynika z szacunku dla dojrzałego prawa sfragistyczno–heraldycznego opracowanego w międzywojniu^[9]. Czynniki miarodajne przez cały okres II Rzeczypospolitej doskonaliły prawo w zakresie godeł i innych znaków państwowych, a także herbów i innych znaków samorządowych. Na podstawie zaawansowanych analiz urzędniczych (przy pewnym zmarginalizowaniu zagadnień heraldycznych) powstało spójne prawo, które powinno być wzorem czy inspiracją dla dzisiejszych regulacji sfragistyczno-heraldycznych. Drugi powód podtrzymania rozwiązania z grudnia 1927 r. jest związany z pojęciem heraldycznej sztuki i herbu jako zamkniętej realizacji artystycznej. W 1927 r. został opracowany wzór herbu, a tym samym zostały określone jego parametry i niepowtarzalne cechy. Uważam, że cech charakterystycznych orła z 1927 r. nie można dowolnie i bez istotnych powodów zmieniać. Za cechę charakterystyczną orła Zygmunta Kamińskiego uważam wartość kolorystyczną polskiej czerwieni heraldycznej.”

Ten drugi argument dotyczy całego projektu godła/herbu Zygmunta Kamińskiego, o czym Autor pisał w artykule „Orzeł Biały 1927-–2017 ver. Orzeł Biały 2.0. Uwagi na marginesie prac prowadzonych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego nad zmianą ustawy o godle państwowym i nad korektą realizacji plastycznej polskiego orła państwowego”, „Rocznik Łódzki” 2018.

Mam nadzieję, że powyższe opisanie i argumentowanie profesora Marka Adamczewskiego, w oparciu o źródła historyczne, dotrze do decydentów i pozwoli skorygować podjęte, a nie ujawnione, opracowanie godła i barwy. Jeszcze jest to możliwe.

Polecam lekturę całości artykułu w Roczniku Polskiego Towarzystwa Heraldycznego (nowa seria tom XIX [XXX]), wydawnictwo DiG.

Przypisy